ΟΙ ΜΑΧΕΣ ΤΩΝ ΣΤΕΝΩΝ ΤΟΥ
ΣΑΡΑΝΤΑΠΟΡΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΟΡΤΑΣ ΚΑΙ Η
ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΩΝ ΣΕΡΒΙΩΝ ΤΟ 1912
του Νίκου Γ. Μπουκουβάλα (ομιλία Στενό Πόρτας 10-10-2019).
Η
σημερινή μας παρουσία σ’ αυτόν τον ιστορικό τόπο, έχει ως σκοπό την απόδοση
τιμής στους αγώνες του Ελληνισμού, αλλά και την εκ μέρους μας εμπέδωση της
ταυτότητάς του, αυτή του συνεχούς και πείσμωνα αγώνα για την ελευθερία.
Τα Στενά του Σαρανταπόρου, που προς Βορρά
καταλήγουν ανατολικά στην παλιά Λαβανίτσα και δυτικά εδώ στο περίφημο Στενό της
Πόρτας, έχουν μακραίωνη στρατηγική σημασία. Κυρίως όμως καταλήγουν στη
Βυζαντινή Καστροπολιτεία των Σερβίων, η οποία ήταν η τελευταία που κατακτήθηκε
στη Δυτική Μακεδονία από τους Οθωμανούς Τούρκους το 1425.
Εδώ ιδρύθηκε ένα απ’ τα πρώτα αρματολίκια,
αυτό των Σερβίων, το 1550 με 1600 για την αντιμετώπιση της πρώιμης κλεφτουριάς.
Οι κλεφταρματωλοί μετέδωσαν τη φλόγα της
ελευθερίας στις μετέπειτα επαναστάσεις του μακεδονοθεσσαλικού χώρου το 1821, το 1854 και το 1878, αγώνες
που πληρώθηκαν με πολύ σκληρά αντίποινα απ’ τους δυνάστες. Καρποφόρησαν όμως
την 21η Ιουνίου 1881, όταν υπογράφηκε η Ελληνοτουρκική Συνθήκη, η οποία απέδωσε
στην Ελλάδα τη Θεσσαλία και την Επαρχία Άρτας. Έτσι τα σύνορα μετατοπίστηκαν βορειότερα
στην περιοχή της Μελούνας, λίγο νότια της Ελασσόνας και τα Σέρβια έγιναν η
διοικητική, στρατιωτική και δικαστική έδρα μιας μεγάλης Οθωμανικής Περιφέρειας
που περιλάμβανε τις επαρχίες: Σερβίων, Κοζάνης, Καϊλαρίων, Ανασελίτσης,
Γρεβενών, Δεσκάτης και Ελασσόνας. Η πόλη απέκτησε μεγάλα κτίρια και ρυμοτομικό
σχέδιο. Η περίοδος 1904 – 1908 σήμανε την εκ νέου εκδήλωση του πόθου για την
ελευθερία μέσω του Μακεδονικού Αγώνα,
του οποίου το μεγαλύτερο επίτευγμα ήταν η τόνωση του ηθικού του πληθυσμού της
Μακεδονίας. Ο αγώνας αυτός σταμάτησε όταν ξέσπασε το κίνημα των Νεότουρκων το
1908, που υποσχέθηκε συνταγματικές ελευθερίες στους υπόδουλους. Όμως αντί
τέτοιων ελευθεριών, η περιοχή μας υπέστη μια πιο συστηματική καταπίεση,
σχεδιασμένη από το γερμανό στρατηγό Λίμαν Φον Σάντερς.
Σ’ αυτή τη συγκυρία το 1909 εκδηλώθηκε το
κίνημα στο Γουδί, ένας ιστορικός καταλύτης των πολιτικών εξελίξεων που τελικά
έφερε στο πηδάλιο της ελληνικής κυβέρνησης τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Μια πολιτική
φυσιογνωμία οξυδερκής, τολμηρή και συνετή που πραγματοποίησε τη Διαβαλκανική
Συνεργασία.
Στις 30 Σεπτεμβρίου 1912 η Ελλάδα, η
Βουλγαρία, ή Σερβία και το Μαυροβούνιο δίνουν κοινή διακοίνωση στην Τουρκία
αιτούμενοι μεταρρυθμίσεις, μεταξύ των οποίων οι σημαντικότερες ήταν η
αναγνώριση της εθνικής αυτονομίας των διαφόρων εθνοτήτων και η αναλογική εκπροσώπησή τους στο Οθωμανικό
Κοινοβούλιο. Η Τουρκία απέρριψε τα αιτήματα και μέχρι τις 4 Οκτωβρίου είχαν
ανακληθεί εκατέρωθεν όλοι οι πρέσβεις. Την επόμενη, 5 Οκτωβρίου, η Ελλάδα
ξεκινά τον πόλεμο εναντίον της Τουρκίας, ο ελληνικός στρατός διαβαίνει την
ελληνοτουρκική μεθόριο στη Θεσσαλία και απωθεί, με σποραδικές μάχες, τις
προωθημένες τουρκικές δυνάμεις. Στις 6 Οκτωβρίου απελευθερώνεται η Ελασσόνα και
η Δεσκάτη και στο ηθικό του ελληνικού στρατού εμπεδώνεται ο στόχος της νίκης.
Οι υποχωρούσες τουρκικές δυνάμεις της Δεσκάτης διέφυγαν προς τα Γρεβενά και της Ελασσόνας προς τα Στενά του
Σαρανταπόρου. Απ’ την Ελασσόνα ως το Σαραντάπορο δεν υπήρχαν ενδιάμεσες τουρκικές
αμυντικές οχυρώσεις, οπότε ο ελληνικός στρατός προέλασε ως το Μικρό
Ελευθεροχώρι.
Επί ένα διήμερο (7 και 8 Οκτωβρίου) ο
ελληνικός στρατός οργανώθηκε και διακτινίστηκε στη γραμμή: Δεσκάτη – Κρανιά –
Γιαννωτά – Λυκούδι - Μικρό Ελευθεροχώρι
– Κοκκινόγη αποτελούμενος από 6 μεραρχίες πεζικού, 1 ταξιαρχία ιππικού, 2
αποσπάσματα ευζώνων μεγέθους συντάγματος και ισχυρό πυροβολικό. Μπορεί να
υπερτερούσε σε πεζικό έναντι του τουρκικού, αλλά υστερούσε σε κάτι πιο
σημαντικό, στη θέση μάχης. Η φυσική οχύρωση του τόπου, το ιδιαίτερο ανάγλυφο
της γεωγραφίας του, αλλά κυρίως η υψομετρική διαφορά των 600 – 700 μέτρων,
έδιναν ένα ευρύτατο πεδίο βολής για το τουρκικό πυροβολικό, που ήταν ισχυρό.
Εξ’ άλλου, ο Γερμανός οργανωτής του τουρκικού στρατού, στρατηγός Φον ντερ
Γκολτς είχε προβλέψει ότι «αν ο ελληνικός
στρατός προελάσει προς βορρά, τα Στενά αυτά (του Σαρανταπόρου) θα γίνουν ο
τάφος του». Αρχηγός του ελληνικού στρατού ήταν ο τότε διάδοχος πρίγκιπας
Κωνσταντίνος και του τουρκικού ο Χασάν
Ταχσίν Πασάς, αρχιστράτηγοι και πρώην συμφοιτητές στη Στρατιωτική Ακαδημία του
Βερολίνου.
Γεωγραφικά ως Στενά του Σαρανταπόρου
εννοούμε τις διαβάσεις μεταξύ Καμβουνίων Όρεων και όρους Τίταρος, στα δυτικά
και ανατολικά αντίστοιχα. Πιο συγκεκριμένα, ανάμεσα στις κορυφές Αμάρμπεη,
Δοβράς δυτικά και Βίγλα, Τσιούκα ανατολικά. Ανήκουν σήμερα στο Δήμο Σερβίων και
στο Δήμο Ελασσόνας.
Στις 8 Οκτωβρίου το ελληνικό Γενικό
Επιτελείο είχε εγκατασταθεί στο Χάνι Χατζηγώγου, ενώ το τουρκικό στην περιοχή
του Μεταξά, έχοντας ετοιμάσει και διανείμει τα επιτελικά τους σχέδια στις μονάδες
του στρατού τους.
Τρίτη 9 Οκτωβρίου, ημέρα της έναρξης της
μάχης των στενών του Σαρανταπόρου. Απ’ τις 6 το πρωί, πρώτη κινήθηκε η 4η
μεραρχία απ’ τα Γιαννωτά προς Λιβαδερό / Μεταξά στα Καμβούνια. Όταν στις 10 το
πρωί έφτασε στο Λιβαδερό, ακούστηκαν οι ομοβροντίες του τουρκικού πυροβολικού
μέσα στα Στενά, εναντίον της 1ης, 2ης και 3ης μεραρχίας, που έκανε την κατά
μέτωπο επίθεση στην είσοδο των Στενών. Ένα σφυροκόπημα που στοίχισε πολλούς
νεκρούς και τραυματίες στον ελληνικό στρατό, αφού το ελληνικό πυροβολικό άργησε
να εισέλθει στη μάχη.
Όμως παρά τις δυσμενείς συνθήκες, οι τρεις
μεραρχίες προωθήθηκαν αρκετά μέσα στα Στενά: η 1η λίγο πιο κάτω απ’ τη Βίγλα
και οι 2η και 3η στο χωριό Σαραντάπορο, δηλαδή μέσα στο «στόμα του λύκου».
Μεγάλες απώλειες είχε η 1η μεραρχία, όλες τους όμως πολέμησαν με αυταπάρνηση.
Εν τω μεταξύ στις 11 το μεσημέρι η 4η
μεραρχία έσωσε μάχη στα πέριξ του Λιβαδερού, αναγκάζοντας τους Τούρκους σε
υποχώρηση προς το Μεταξά και το Τριγωνικό, ενώ αιχμαλώτισε τους πρώτους Τούρκους.
Ο διοικητής της, υποστράτηγος Κωνσταντίνος Μοσχόπουλος αποφάσισε αυτόβουλα (του
έδινε τέτοιο περιθώριο το επιτελικό σχέδιο), την άμεση πορεία προς Μεταξά και
Πολύρραχο, ώστε να κυκλώσει τον τουρκικό στρατό, μια πράξη καθοριστική για την
έκβαση της κυρίως μάχης στα Στενά. Το απόγευμα η 4η μεραρχία είχε νικηφόρες
συμπλοκές και απελευθέρωσε το Μεταξά και το Τριγωνικό, έτσι οι τουρκικές
δυνάμεις της περιοχής Αμάρμπεη υποχώρησαν. Καταδιώχτηκαν και εγκλωβίστηκαν στο
Πολύρραχο, όπου μετά από σφοδρή μάχη όσοι γλίτωσαν, συσσωρεύτηκαν στο Στενό της
Πόρτας. Αργά το βράδυ, το Στενό αυτό, τέθηκε υπό τον έλεγχο της 4ης μεραρχίας,
αφού ολοκλήρωσε τον κυκλωτικό της ελιγμό.
Στην αριστερή πλευρά της ελληνικής επίθεσης,
η 5η μεραρχία και το απόσπασμα Γεννάδη επιδόθηκε σε πολύωρη μάχη στους
Λαζαράδες και απώθησαν τις τουρκικές δυνάμεις επίσης προς το Στενό της Πόρτας.
Η ταξιαρχία ιππικού δε συμμετείχε στις μάχες της 9ης και 10ης Οκτωβρίου. Στη
δεξιά πλευρά της ελληνικής επίθεσης το απόσπασμα Κωνσταντινόπουλου, μετά από μάχη,
διανυκτέρευσε λίγο έξω από το Λιβάδι στις 9 Οκτωβρίου.
Ας επιστρέψουμε όμως εντός των Στενών του
Σαρανταπόρου, όπου οι 3 μεραρχίες δέχονταν σφοδρά πυρά, αλλά από τις 2 το
μεσημέρι είχαν πλέον και τη υποστήριξη του ελληνικού πυροβολικού. Οι πολύ επιτυχημένες
βολές του ελληνικού πυροβολικού εξουδετέρωσαν πολλές θέσεις των αντιπάλων, τόσο
στο χωριό Σαραντάπορο, όσο και στη Βίγλα, βοηθώντας αποτελεσματικά τις τρεις
μετωπικές μεραρχίες να προωθηθούν σε απόσταση 500 μέτρων από τις τουρκικές
θέσεις ως τις 6 το απόγευμα. Τότε ξέσπασε απότομη καταιγίδα βροχής και μετά από
λίγο η μάχη σταμάτησε. Ο Χασάν Ταχσίν Πασάς βλέποντας την ανησυχητικά αρνητική
τροπή που πήρε η εξέλιξη των μαχών και σε σύγχυση, υποχώρησε τις βραδινές ώρες
προς τη γέφυρα του Αλιάκμονα στα Σέρβια, μαζί με το επιτελείο του, έδωσε δε
διαταγή υποχώρησης στη διάρκεια της νύχτας. Έτσι τελείωσε η μάχη των Στενών του
Σαρανταπόρου και όπως καταλαβαίνουμε ήταν μια σειρά μαχών, καθ’ όλη τη διάρκεια
της Τρίτης 9 Οκτωβρίου από τους Λαζαράδες μέχρι το Λιβάδι, που όμως πήρε την
ανωτέρω ονομασία, διότι εντός των Στενών έγιναν οι μετωπικές και πολυαίμακτες
συγκρούσεις της ημέρας αυτής. Ένας τιτάνιος αγώνας ζωής και θανάτου, ελευθερίας
και σκλαβιάς που διήρκησε 10 ώρες.
Στα Σέρβια όμως οι αναβαθμίδες της τουρκικής
βίας θα κατέβαιναν και τα τελευταία σκαλοπάτια της αποκτήνωσης. Σ’ όλη τη
διάρκεια της 7ης και 8ης Οκτωβρίου, οι 13 φανατικοί μπέηδες και η τουρκική
πολιτική διοίκηση διέταξαν αποσπάσματα χωροφυλάκων και εφέδρων να μαζέψουν και
να εγκλείσουν στη μεγάλη αίθουσα του Διοικητηρίου ομήρους Χριστιανούς, τόσο από
τα χωριά μας όσο και από τα Σέρβια. Σε σύσκεψη της 8ης Οκτωβρίου, ο Τούρκος
φρούραρχος των Σερβίων Ταλαάτ τους είχε διατάξει να περιοριστούν σε αυτό και να
μην εκτραπούν σε δολοφονίες αμάχων της πόλης. Μαζί του συντάχθηκε και ο Ομέρ
μπέης, ο μοναδικός φιλοχριστιανός μπέης των Σερβίων. Τις βραδινές όμως ώρες της
9ης Οκτωβρίου και ενώ είχε αρχίσεις η βροχή και είχε σταματήσει η μάχη των
Στενών, ξεκινούσε το αποτρόπαιο δράμα των Σερβίων, λίγες ώρες πριν την
απελευθέρωση.
Η ανωτέρω μισαλλόδοξη ομάδα έβαλε μπροστά το
σχέδιό της: πρώτα αποφυλάκισε τους μουσουλμάνους ποινικούς κρατούμενους των
φυλακών Σερβίων και κατόπιν τους εξόπλισε. Αυτοί έλαβαν θέσεις ενέδρας στους
δρόμους της πόλης ενισχυμένοι από φανατικούς ντόπιους μουσουλμάνους. Ήταν νύχτα
και ερημιά στην πόλη όταν οι Τούρκοι κρατούντες άνοιξαν τις πόρτες του
παρακειμένου Διοικητηρίου, λέγοντας στους ομήρους ότι είναι ελεύθεροι να
φύγουν. Μια σκηνοθεσία θανάτου, μια σύγχρονη τραγωδία εξελίχθηκε όταν αυτοί
χαρούμενοι έπεφταν ένας – ένας από τα πυρά της ενέδρας σε κάθε δρόμο και
σοκάκι, εικονίζοντας ένα μακάβριο θέαμα. Αλλού άψυχα κορμιά, αλλού ασώματες
κεφαλές μέσα στη νύχτα, στη βροχή και στη λάσπη.
Στο μέτωπο των Στενών, τα μεσάνυχτα 9ης _ 10ης
Οκτωβρίου ξεκίνησε η δύσκολη οπισθοχώρηση των τουρκικών δυνάμεων, με
εγκατάλειψη στρατιωτικού υλικού που διήρκησε όλο το βράδυ. Το μεγαλύτερο τμήμα
του πεζικού κίνησε προς την παλιά Λαβανίτσα, ενώ το πυροβολικό τους με τα
τροχοφόρα, μέσω της αμαξιτής οδού, για το Στενό της Πόρτας ώστε να περαιωθούν
αμφότερα στα Σερβία.
Ξημερώνει η 10η Οκτωβρίου, ημέρα Τετάρτη,
ημέρα της μάχης της Πόρτας και της απελευθέρωσης των Σερβίων. Το τμήμα του
οπισθοχωρούντος τουρκικού πυροβολικού, μέρους του πεζικού και των τροχοφόρων
στις 9 το πρωί έφτασε στο Στενό της Πόρτας που σήμερα στεκόμαστε στο ένδοξό του
χώμα. Εδώ εγκλωβίστηκαν μαζί με τις υπόλοιπες τουρκικές δυνάμεις που είχαν
οπισθοχωρήσει την προηγούμενη μέρα από τα Καμβούνια. Γεωγραφικά το στενό αυτό
βρίσκεται μεταξύ κορυφής Αγίου Χριστοφόρου (Καμβούνια) δυτικά και Μπρουσιάνα
(Τίταρος) ανατολικά. Ο κλωβός πυρός σχηματίστηκε από την 4η μεραρχία (βόρεια)
και την 6η μεραρχία (νότια), η οποία είχε αντικαταστήσει την αρκετά
αποδεκατισμένη 1η μεραρχία. Η μάχη της Πόρτας διήρκησε περί τις δύο ώρες ως τις
11 το πρωί με τη συμμετοχή του ελληνικού πυροβολικού και κατέληξε σε μια ευρεία
και εδραία νίκη των ελληνικών όπλων. Όσοι Τούρκοι διασώθηκαν, άφησαν πίσω τους
πολλούς νεκρούς και τραυματίες, ενώ όλο το στρατιωτικό τους υλικό μαζί με 22
πυροβόλα κανόνια κείτονταν έρημα, εκατέρωθεν του δρόμου και στις παρακείμενες
ρεματιές. Οι διασωθέντες Τούρκοι από το Στενό της Πόρτας κατευθύνθηκαν προς τη
Γέφυρα Σερβίων στον Αλιάκμονα, ενώ ο αρχιστράτηγος Ταχσίν είχε πάρει την οδό
από τα Πετρανά προς το Βέρμιο με κατεύθυνση τη Θεσσαλονίκη.
Η καταστροφή για τον τουρκικό στρατό ήταν
πολύ μεγάλη, ώστε μέχρι τη Θεσσαλονίκη δεν κατάφερε να αντιτάξει αντίστοιχη
άμυνα όπως αυτή προ των Σερβίων. Όμως το τμήμα του διασωθέντος πεζικού των
Τούρκων, κυρίως έφεδροι, που είχε πάρει το δρόμο της Λαβανίτσας, κατηφόρισε από
το Βυζαντινό κάστρο των Σερβίων προς την πόλη και οι πρώτοι φυγάδες έφτασαν
στην αγορά των Σερβίων στις 10 – 11 το πρωί της 10ης Οκτωβρίου. Αυτοί στη θέα
του κατάσπαρτου πεδίου των 117 άψυχων αμάχων πατριωτών μας, επιδόθηκαν
μαινόμενοι στην κατακρεούργησή τους. Ολοκλήρωσαν την κτηνωδία σε μια δεύτερη
πράξη του στυγερού έργου, αφού με τις ξιφολόγχες και τα σπαθιά τους κατέσφαξαν,
αποκεφαλίζοντας και ξεκοιλιάζοντας τα άψυχα πλάσματα, ανάμεσά τους και τον
μεγάλο πατριώτη και δάσκαλο Σερβίων Κων/νο Κάρπο. Οι κεντρικοί δρόμοι των
Σερβίων ήταν παντού αιμόστακτοι και αιμορραγείς. Εκείνες τις ώρες
απελευθερώθηκε το Λιβάδι μετά από έμψυχη μάχη του ευζωνικού αποσπάσματος
Κωνσταντινόπουλου και την όποια βοήθεια της αποδεκατισμένης 1ης μεραρχίας, 2 –
3 ώρες πριν την είσοδο των πρώτων τμημάτων του ελληνικού στρατού στα Σέρβια.
10 Οκτωβρίου, ημέρα Τετάρτη στις 2 το
μεσημέρι, ο Υπίλαρχος Μάνος της 4ης μεραρχίας, έφιππος εισέρχεται με 14
έφιππους άνδρες στην πόλη των Σερβίων. Αμέσως δέχεται πυρά από οχυρωμένους
ντόπιους μουσουλμάνους και τους τελευταίους φυγάδες του Σαρανταπόρου. Η μικρή
δύναμη του γνωστού τότε ριψοκίνδυνου Υπίλαρχου Μάνου θα κινδύνευε με εξόντωση,
αν πολλοί θαρραλέοι Σερβιώτες με το γκρα στο χέρι δεν του συμπαραστεκόταν Αυτή
η μάχη μέσα στην πόλη των Σερβίων ήταν ένας κυκεώνας μικροσυμπλοκών, αφού οι
Τούρκοι ατάκτως οχυρώνονταν σε σπίτια και πυροβολούσαν. Όταν όμως στις 5 – 6 το απόγευμα οι υπόλοιπες δυνάμεις της
4ης μεραρχίας έφραξαν τις εξόδους των Σερβίων, οι οχυρωμένοι Τούρκοι
παραδόθηκαν φωνάζοντας τεσλίμ (παράδοση). Ήταν 700 αιχμάλωτοι μεταξύ των οποίων
19 αξιωματικοί και 1 συνταγματάρχης.
Τα Σέρβια είχαν ελευθερωθεί και οι
χριστιανοί κάτοικοι γιόρτασαν όλο το βράδυ το χαρμόσυνο γεγονός φιλοξενώντας
στον κάμπο τους την 4η και 6η μεραρχία, τους νικητές της Πόρτας που μετά από
μέρες ξαπόστασαν και έφαγαν σαν άνθρωποι. Οι φρουρές και οι περιπολίες του
ελληνικού στρατού στην πόλη, μετά βίας μπόρεσαν να ανακόψουν την οργή των κατοίκων
εναντίον των συμβόλων της τουρκικής σκλαβιάς: οι οικίες των μπέηδων παραδόθηκαν
στις φλόγες, όπως και άλλες οικίες μουσουλμάνων.
Τώρα ένας τόπος που βίωνε το πρώτο φως της
ελευθερίας, έπρεπε να θάψει τους νεκρούς του. Το μεσημέρι της επόμενης μέρας, 11ης
Οκτωβρίου, ο αρχιστράτηγος Κωνσταντίνος, με συνοδεία κατοίκων από τα γύρω χωριά
και με το επιτελείο του εισέρχονταν στα Σέρβια διαμέσου των αποκομμένων κεφαλών
των μαρτύρων, που κείτονταν στα ρείθρα των δρόμων. Παρουσία του, το απόγευμα
έγινε η ταφή τους, 44 εκ των οποίων ήταν από το μαρτυρικό Μεταξά.
Οι πολυαίμακτες μάχες του διημέρου 9ης –
10ης Οκτωβρίου προ των Σερβίων είχαν όπως είναι αναμενόμενο πολλές ιδιαίτερες
σημασίες, οι κυριότερες των οποίων συνοψίζονται ως εξής:
• Ήταν
το σημαντικότερο πολεμικό γεγονός των Βαλκανικών πολέμων, διότι εδώ ηττήθηκε ο
συγκροτημένος τουρκικός στρατός στην κύρια γραμμή αντίστασής του.
• Επέτρεψαν
την ταχεία προέλαση του ελληνικού στρατού προς βορρά.
• Οδήγησαν
στην εκπλήρωση των εθνικών στόχων με την επακολουθήσασα ενσωμάτωση της
Μακεδονίας, της Ηπείρου και των νησιών του Αιγαίου, πλην των Δωδεκανήσων, στην
ελληνική επικράτεια.
• Αποτέλεσαν
την πρώτη πολεμική εμπειρία του πρόσφατα τότε αναδιοργανωμένου ελληνικού
στρατού.
• Μετά
την ενσωμάτωση των νέων περιοχών, ο εθνικός πληθυσμός αυξήθηκε από 2,7
εκατομμύρια σε 4,8 εκατομμύρια, ενώ ή έκταση της Ελλάδας διπλασιάστηκε.
• Αυξήθηκε
η εθνική παραγωγική βάση της Ελλάδας.
Τέλος, το συμβολικό αποτύπωμα αυτών των συνταρακτικών
γεγονότων εξιστορήθηκε μέσα στην πόλη των Σερβίων, μεταξύ άλλων, με την
ονοματοθεσία της κεντρικής οδού ως οδού 117 Εθνομαρτύρων που οδηγεί στην
Πλατεία Ελευθερίας όπου βρίσκεται και το αντίστοιχο μνημείο. Ένα της σύμβολο
όμως απωλέσθηκε: ήταν η πολύ μεγάλη ελληνική σημαία που υψώθηκε στο τουρκικό
Διοικητήριο των Σερβίων και ράφτηκε από Σερβιώτισσες εκείνο το βράδυ. Το
ελληνικό επιτελείο την πήρε μαζί του και στις 26 Οκτωβρίου την ανύψωσε στο
Λευκό Πύργο στον ελεύθερο πια ουρανό της
Θεσσαλονίκης.
